Як жылі, жаніліся, у Амерыку на заробкі ездзілі ды ад вайны ўцякалі: маналог касаўчанкі пра жыццё ў мінулым стагоддзі

“Ой, Шурачка, не буду я табе ні спяваць даўнейшых песень, ні ўспамінаць пра даўнейшае, як ні прасі. Памятаеш, як на Сёмуху ты ў мяне быў? І наспявалася я тады, і наўспаміналася ўсяго-усяго. Паехоў ты ўжо надвячорком, а я павячэрала, лягла спаць, а заснуць не магу. Як пачала перабіраць у памяці, як маленькая была, як у дзявоцтва ўбіралася, як жыла пры тату і мамі, пры братах і сёстрах, ажно жаль некі ўзяў.

Як гэто хутко мінуласё. А жытка мая ўся перад вачыма стаіць.

Я табе не казала: бацько мой старым кавалером ажаніўся. Сям’я бацькава была велькая, але дружная. Самых двое і дзяцей шэсцяро: пяць сыноў і дачка Марылька. Дзеда Якава я кепско помню: маленькая была, як памёр, а бабу Тэклю добра  памятаю.   Дванаццаць мне было, як памярла, у 1934 годзі. Сівенькая такая,маленькая. Усё брала мяне ў цэркоў у Бялавічы. Ідзем па сцежцы, а жыто вышэй нас, а яна мне ўсё расказвае ці песні пяе. Ад яе  я і навучылася.

А падрасла, то трэба мацяры памагаць, бо я самая старэйшая з дзяцей была. То ўжэ з бабай  менш была. Я ў полі, а яна дома, з меншымі дзецьмі.  На святы ці нядзелькай хадзілі з ёю па грыбы ды па ягады.”

Працавалі на яўрэяў

“Але забегла я наперад. І бацько мой, Аляксей, тожа быў старэйшы ў сям’і. Расказвоў, зямлі было ў іх мало: чацвяртуха – чатыры дзесяціны зямлі і дзесяціна  балота ў Віжджарах. Увабраўся мой бацько ў сілу, і дзед аддаў яго да жыда Боруха ў Косаво, на смольню. Карчаваў пне на выразаных дзялянках, вазіў, калоў, а з гэтых смалістых карчоў рыцыну гналі. А драўляны вугаль вязлі па чыгунцы ў Клайпеду, грузілі на параход і адпраўлялі ў Амерыку. А там ужэ брат Боруха Янкель гэты вугаль прадаваў. Добры з гэтаго мелі барыш. Гэдак мне бацько гаварыў”.

Як бацька ў Амерыку на заробкі трапіў

“І вось аднаго разу прысылая пісьмо Янкель Боруху, брату свайму. Піша ў пісьме, каб ён тут знайшоў якого добраго дужаго хлопца і адправіў да яго ў Амерыку, бо яму трэба добры памочнік. А бацько мой быў рослы, дужы хлопяц. Паклікоў Борух  дзеда ды кажа: “Якоў, хай едзя твой Аляксей да нашаго Янкеля ў Амерыку, хай заробіць там добрых грошай – далярамі завуцца. То купіш зямлі сабе, сенакосу, станеш багаты”.

І не паахвочвоў дзед, надто шкадаваў  старэйшаго сына, але ўпрасіў Борух: “Згаджайся, Якоў, добра яму там будзя”.

Вось так мой бацько ў 1914 годзі трапіў у Амерыку. Як дабіраўся? А так, як вугаль вязлі. Да Клайпеды па чыгунцы ў вагоні, а там тайно бацька на цеплаходзі перавязлі ў Амерыку. Яўрэі. Там яго Янкель  сустрэў, прыставіў вартаўніком да складоў з гэтым вугалём, бо кралі много. Дакументоў у бацькі німа: днём нідзе не пакажацца – паліцыі баіцца. Так і жыў: ноч пры складах, а днём там жа , нека хатка ля складоў была, казаў.  Не адзін быў, яшчэ чэх з ім там старажыў. Бацько ўспамінаў: “Дахаты хочацца, хочацца, то ўсё песні спявалі. Я – свае, а чэх – свае. Альбо пра родны куток расказвалі. Кожны пра свой. І разумелі адзін аднаго. Перакладчык не трэба быў”.  І хацеў бы тато дахаты вярнуцца, ды не было як. У тым жа 1914 годзі вайна пачалася. Вярнуўся мой бацько ажно ў 1921, пасля таго, як Польшча з Расеяй дагавор заключылі, і наша зямля адышла да Польшчы”.

Першая сусветная вайна і бежанства

“Сын паехаў да Амерыкі, а ўсе нашыя людзі і дзед мой Якоў з жонкай і дзецьмі восенню 1915 года паехалі ў бежанство (ішла першая сусветная вайна, многія людзі вызджалі ўглыб Расіі, – ПР). Мне пасля баба Тэкля расказвала. Кажа, восень тады была цёплая, сухая. Пахавалі, пазакопвалі якое дабро, нагнулі каблукоў, прывязалі да драбінок, нацягнулі радзюжкамі, паселі, укінулі адзежу ў палукашок, картоплёў трохі, сала, солі, круп, мяшок аўса каню і паехалі. Ехалі, начавалі дзе пры лесі, пры лугу, пры вадзе. Каб можно было есці наварыць ды каня папасвіць.

Многа такіх, як мы, было адусюль. З-пад Брэсця, Кобрыня. Памятаеш Сідара, то ён жонку сабе з-пад Брэсця ўзяў, ужэ там, у Расеі, зышліся. Ехалі так, канём, аж да Крычава, расказвала баба. Немцы наступаюць, а яны перад імі ехалі. Бо чутно было, як артылерыя страляла. У Крычаві прадаў каня дзед. Прадаў абы прадаць, за бясцэнок.  Пасадзілі ў вагоны-цяплушкі, завязлі да Масквы. А ўжэ з Масквы каго куды. Каго ў Варонежскую, каго ў Тамбоўскую, каго ў Саратаўскую. Баба казала, яны ў Самарскую губерню папалі, а суседзі, Стасевыя, – у Тамбоўскай былі.

Людзі, казала, неблагія былі, добра да іх адносіліся, шкадавалі. Багацей жылі: цэлыя амбары пшаніцы мелі. Акуратней жылі, культурней. У нас, кажа, яшчэ курныя хаты ў сяле былі, а там хаты на тры акны ад гуліцы, прасторныя, велькія.

Але хутко і там стаў голад, як рэвалюцыя пачалася. I там у іх стаў разброд. Сын проці бацька ішоў. Надто ў 1920 годзі голад велькі быў. Неўраджай, і бальшавікі лютавалі, адбіралі апошняе ў людзей”.

Вяртанне на радзіму з бежанства і вяртанне бацькі з Амерыкі

“А мы ўсё, кажа, рваліся дахаты, а нас, як магнітом, цягнуло дамоў. Далі вагоны, як бы яны гэто ўжэ завербаваліся акопы капаць. Завязлі пад Кіеў, у Святошыно. Неразбярыха кругом. З Святошына прыехалі ў Шапятоўку, а адтуль ужэ ў 1921 годзе дахаты.

Прыехалі на папялішча, з голымі рукамі, на пачатку лета. Каб хацеў што пасеяць, то не пасеяў бы – позно. Пасадзілі яны пад лапату два кашэ картоплёў. Рэзалі таго картопля, каб ано вочко было. Ды капусту ля аселіцы пасадзілі. Выкапалі зямлянку, пачалі жыць.

А тут восенню тато ўжэ з Амерыкі прыехоў. Не з пустымі рукамі прыехоў. Зарабіў трохі долароў у таго Янкеля. Зямля тады прадавалася: пазаставаліся некаторыя нашы людзі ў Расеі, альбы грошы. Купілі яны пяць дзесяцін зямлі, чатыры дзесяціны балота, каня, карову. Купілі лесу на хату. Але адразу дзве пачалі ставіць, бо мой бацько, не доўга думаючы, узяў ды ажаніўся з маею мацяраю.

Вянчаліся ў 1922, на Коляды. Мая маці – круглая сірата. Жыла ў цёткі свае, Алены. Ты ж памятаеш яшчэ маю мацяру, Настусю. Жыла з намі да самай смерці ў 1978 годзі. I яны былі ў бежанстве. Ад голаду яшчэ неяк можно выжываць. Старыя людзі, казалі, кару сушылі ды таўклі, а іх сям’ю ціф пакасіў. Памярлі там, у Расіі, і бацько, і маці, і трое старэйшых дзяцей. Не памятаю, здаецца, мама казала, што дзве сястры і хлопяц. Ужэ вялікія, ужэ дзяўчатам замуж можно было ісці. Але не хацелі за чужых, надто дахаты хацелі.

Маці маладзенькая, усяго 18 гадкоў. Яно, маці казала, каса, дзявочая краса, да пояса была. А яшчэ сірата. Браў, ды пайшла. А майму бацьку якраз трыццаць стукнуло. Але тожа хлопяц ладны быў, свету пабачыў. На Коляды вянчаліся, а восенню таго года і я ўжо нарадзілася. Сваякі маміны далі яе долю зямлі ў пасаг, ні ўсю, а тры дзесяціны. А бацько яшчэ дзве купіў, да балота тры дзесяціны, і яны аддзяліліся ад бацькоў.

Хату паставілі, сталі жыць. Дзеці пайшлі. Нас усіх дзесяцёро было, але чэцвяро малымі паўміралі. Тады надто дзеці малыя ўміралі. Бальніц не было. Застудзіцца дзе трохі – за тры дні згарыць. То адзёр нападзя, то коклюш. Шэсцяро нас выгадавалі. Яшчэ жывая адна мая сястра, на Украіні ажно жыве.

Добра бацькі жылі. Дружно, у згодзе і ласцы. Шчаслівыя былі.

Цяжко жылося, але, я табе скажу, некія весялейшыя былі, чым мы навет. I елі не гэдык, як мы, і рабілі цяжэй за нас. А збяруцца нядзеляю, як пачнуць спяваць, аж сэрцо млея. Не, і мы спявалі, маё пакалення, гэто цяпер ужэ, за маёй памяццю, паціхлі, змоўклі. Вечаром летом выдзяш, ано сабакі гаўкаюць ды ў вокнах сінім агнём, як каціныя вочы, целявізары свецяцца. А даўней, каб летом вечаром ціхо было ў сяле? Сказалі б – вымярло. Уся гуліца разлягалася ад спевоў. I тут, і там песня чутна. Во як было”.

Як раней замуж ішлі – бацька выбіраў жаніха дачцэ

“Ой, але загаварылася я. Хачу расказаць, як я замуж пайшла. Мама мая ў 18 гадоў замуж пайшла, а я яе апярэдзіла – у 17. Але не па сваёй волі, па бацькавай. У 1937 годзі ўсю зямлю ў нас палякі парэзалі на хутары. Трэба было многа межавых слупоў, то ў Косаве на бетанярні нейкі палячок пачаў рабіць іх. Вось тато і наняўся да яго. А ў напарнікі да бацька паляк прыставіў маладога хлопца, косаўскага мешчаніна. Але з бедных. Недалёка ад цэрківі жыў. Мой бацько да таго ўпадабаў гэтаго хлопца, палюбіў, як сына. Казаў, такі спрытны, хваткі ў рабоце, ды яшчэ з галавой светлай, кемнай. Я яго бачыла. Часам, калі много заказаў на тыя слупкі, то бацько заставаўся рабіць аж да цямна. То я яму вячэру насіла. Ніц сабе хлопяц. Толькі худаваты, танклявы. Але я мало глядзела на яго, бо ўжэ з вясны кахалася з Паўлам Базылёвым. Дзень ждала, каб хучэй той вечар прышоў, каб яго ўбачыць. I мацяры, шчаслівая, прызналася, што маю хлопца.

А бацько задумаў за Барыса мяне аддаць (так звалі таго косаўца). I  заступалася мама за мяне, і плакала, гаварыла, што ў чужыя людзі, да яшчэ ў мястэчко. Цяжко будзя прывыкаць. Бацько злаваўся. А як маці сказала яму, што хлопяц е ў мяне, Павел Базылёў,  То тут бацько ўскіпеў: “То гэто ўжэ сталы хлопяц, работнік, а гэто ж сапляк. Яму ж столькі гадоў, колькі і ёй!”

Не ведаю, калі паспеў тато з Барысавай мацярай перагаварыць, але на Сёмуху прыехалі мяне сватаць.

Ой, Шурачка, гэто зараз бацькоў не слухаюць, з-за свету вязуць сабе жаніхоў, не ведаючы, якога яны роду і паводу, а даўней адзін аднаго ведалі, калі хочаш, да пятаго калена. Адным словом, засваталі мяне. А маладая была, дурная. Не веру, што засватана, вечаром гукне Павел, і бягу да яго. Сыдземся, схаваемся ад людзей і давай плакаць. I ён, і я. Плачам, як тыя бабры. Бо ведаем, што ніц не пераменім.

На Пятра маё вяселле было. Так я стала мяшчанкай. Праўда, я табе не сказала, што ён быў сірата, гадаваўся без бацькі, жыў з мацярай. Маю свякроў (ах, добрая, душэўная была!) звалі Аляксандра. Цёзкі вы з ёю. Царства ёй нябеснае, усіх маіх дзяцей пагадавала. І я яе глядзела, як родную маці”.

Бацька выбраў добрага мужа, а першая любоў загінуў на вайне

“А бацька Барыса забілі на польска-бальшавіцкай вайне. Палякі яго мабілізавалі. Пад Варшаваю забілі. Ён быў кулямётчыком. Снарад разарваўся блізко, яго асколкамі пасекло. Не пакінула польская ўласць удаву ў бядзе. Добрую пенсію за бацька плацілі. Я ж табе не сказала, што Барыса маці аддала ў гандлёвую школу тут, у Косаве. Ён быў вучоны чалавек. Але добрую работу пры паляках цяжко было знайсці, асабліва беларусу. От, перабіваўся такой-сякой работай, а так жылі на пенсію за бацька.

Мне Барыс прызнаўся,  што прыгледзёў мяне, як бацьку есці насіла. Можа, і праўда я ніц сабе была. (Смяецца)

Пажылі мы трохі. Тато мой з Барысом расстараліся цэглы на хату. Залілі фундамент, пачалі класці. А тут увосянь 1939 году Саветы прышлі. Уласць памянялася. Цяжко нам прышлося. Хату ўзяліся будаваць, а пенсію перасталі плаціць.

Добра, што Барысу работу далі: прызначылі людскую маёмасць апісваць. Як жа? Сацыялізм – гэто учот. То хадзіў пісаў, у каго што е. А былі ў людзей і малатарні, і арфы, і матацыклы, і раварэ. Яго капейка, да бацько мой з братамі маімі памаглі – закончылі будоўлю. Бацько даў карову, двоя парасяток. Каля хаты быў агарод 15 соток. Так і пачалі жыць.

А тут вайна. Майго Барыса забралі на фронт восенню 1944 года. Ужэ мы мелі двоя дзяцей. Бог мілавоў, прыйшоў з вайны. Паранены, пакалечаны, але прыйшоў. Неблагі быў чалавек. Кепскага слова на мяне не сказаў, і дзяцей шанаваў, вучыў.

А Паўла, маю першу любоў, забілі на вайне. Ужо ў самым Берліне. Дачулася, то пайшла ў царкву і свечку за ўпакой убіеннаго паставіла, і плакала моцно. А як было пасля, як я жыла, ты ведаеш.

Ты ано, Шурачка, не пішы, хто я. Хай людзі не ведаюць. Бо скажуць: “Во, старая,  выхваляецца”.

Бо я тады, на Сёмуху, цэлую ноч не спала. Устала ранянько, вышла: туман плыве над вадою, а ў кустах салаўі спяваюць. Ды да таго харашэ. А я стаю, слухаю. I здаецца, што я маладая, і не верыцца, што жыццё прайшло. Аж слёзы градом пакаціліся. А можа, і напішы пра мяне”.

Запісаў Алесь Зайка, краязнавец з вёскі Заполле Івацэвіцкага раёну.

Фота палескай хаты 1930-х гадоў косаўскага міжваеннага фатографа Юзафа Шыманчыка