Ці адбываецца ў Беларусі пераход ад аўтарытарызму да дыктатуры?

Напярэдадні Міністэрства аховы здароўя правяло мерапрыемства «з удзелам прадстаўнікоў усіх рэгіёнаў краіны, медуніверсітэтаў, рэспубліканскіх навукова-практычных цэнтраў і абласных бальніц, прадпрыемстваў і арганізацый галіны».

І ўся гэтая вялікая суполка выдаткавала дзень сваёй працы для таго, каб абмеркаваць — не, не ўкараненне ў беларускую медыцыну новых тэхналогій будучыні і нават не катастрофу з кадрамі ў сучаснасці, а… «наватарскі падыход у працы ідэалагічнай вертыкалі».

І тут ужо цэлы міністр прызнаўся-пакаяўся, што «цяпер у нашай галіне надаецца недастатковая ўвага пытанням выхаваўчай і ідэалагічнай працы».

Тое, што думаюць з гэтай нагоды яго калегі, можна заўважыць па выразе іх твараў на фота прэс-службы Міністэрства аховы здароўя.

Гісторык, кіраўнік праекту «Беларускія майстры» Цімафей Акудовіч выказаўся пра даносы, «таварыскія суды» і помсту ўладаў сваякам ворагаў рэжыму.

— Спроба капіяваць старыя савецкія практыкі — гэта адзінае, што можа гэта сістэма ў цяперашняй сітуацыі, — упэўнены суразмоўца. — І тое, што да іх звяртаюцца, — відавочная прыкмета таго, што сістэма пераходзіць ад аўтарытарызму да дыктатуры ў прамым сэнсе.

То бок больш не дастаткова маўклівай згоды, як пры аўтарытарызме, калі можна проста маўчаць, не цікавіцца палітыкай і жыць сваім жыццём.

Зараз патрабуюць актыўную згоду, актыўны ўдзел у жыцці дзяржавы: падзяляць і выказваць патрэбныя думкі, асуджаць тых, на каго пакажуць, даносіць на тых, хто паводзіць сябе інакш, падпісваць, што скажуць, і ўсё такое.

Патрабаванне такой публічнай лаяльнасці, згоды са словамі і, калі трэба, ідэямі, — гэта яўная спроба падцягнуць беларусаў у дыктатуру. Вельмі непрыемны працэс, канешне.

— Пасля актыўнай згоды у савецкія часы быў наступны крок — калі ты дрэнна асуджаў таварыша, прылятала і табе.

— Гэта вядомае закручванне такой спіралі рэпрэсій, якая, на жаль, не мае іншых шляхоў раскруціцца. Яна ці спыняецца чыімсьці жорсткім рашэннем, ці проста сама сабе закручвае далей. І тады наступныя крокі — патрабаванне асуджаць максімальна жорстка ад усіх без выключэння. А калі асуджаў недастаткова жорстка, сам становішся вінаватым.

– Даносы ў Беларусі — ужо не дзіва, яны пачаліся ў 2020 годзе. Даносілі на людзей, якія збіраюцца ў двары піць гарбату, маюць сцягі і гэтак далей. А вось апошні выпадак з даносам на жанчыну, якая слухала ўкраінскую песню. Якія ў вас думкі на гэты конт?

— Я не адсочваў статыстыку за апошнія тры гады, але мне падаецца, нельга сказаць, што колькасць даносаў вырасла. У Беларусі як была ў 2020 годзе пэўная, адносна невялікая, колькасць людзей, якія былі супраць пратэстаў і публічна гэта выказвалі ці гатовыя былі супрацоўнічаць з уладай, так хутчэй за ўсё і засталася.

Калі і вырасла, то нязначна, бо няма адчування, што такіх людзей стала вельмі шмат. Мы ўсё роўна абмяркоўваем адзінкавыя кейсы.

Пакуль не бачна, каб грамадства адгукалася на патрабаванне дзяржавы ўсім стаць у строй і строем ісці змагацца з нейкімі «ворагамі».

— Але ж дзяржава намагаецца рознымі сродкамі. Акрамя «таварыскіх судоў», праходзяць нарады па тэмах прафілактыцы экстрэмізму, нейкіх недапрацоўках з ідэалогіяй, як тое адбылося на Гомельскім заводзе і ў міністэрстве аховы здароўя. Нам хочуць давесці, што гэтыя тэмы галоўныя, што яны сапраўды хвалююць шмат каго.

— Відавочна, што дзяржава стараецца заахвоціць грамадзян стаць побач, у гэты шэраг змагароў з будучыняй. Зразумела, што такія  мерапрыемствы праводзяцца. Але гэтая сітуацыя з заводам, калі трэба было пісаць пасквілі на калегу — адзінкавая.

Хаця дзяржава хацела б, каб іх было шмат, але ў іх не атрымліваецца. Так, ёсць задача выходзіць на ўзровень дыктатуры. Сама логіка іх дзеянняў прымушае гэта рабіць, бо калі ты становішся на такі шлях, то з яго ўжо цяжка саступіць.

Спіраль закручваецца мацней. Але пакуль што мне з боку падаецца, што працэс ідзе вельмі марудна, людзі нават у самой сістэме гэтаму супраціўляюцца, а па-за сістэмай рэагуюць наогул вельмі млява.

Да нас даходзяць толькі адзінкавыя кейсы, таму што людзі на месцах не даюць астатнім рады на самым пачатку. Гэта калі казаць пра выпадак на заводзе.

Што тычыцца нарад, то там, на мой погляд, крыху іншая сітуацыя. Не можа міністр у сучаснай Беларусі гаварыць пра праблемы — ні з медыкаментамі, ні з кадрамі, ні іншыя.

Пра што яму застаецца гаварыць? Пра ідэалогію, бо там пабалбатаў — усе быццам бы пры справе і нічога сур’ёзнага не трэба абмяркоўваць.

Ідэалогія заўсёды была выйсцем, каб не рабіць сур’ёзныя рэчы, каб не займацца сваёй справай, не гаварыць пра праблемы.

І калі ты сёння міністр, ты вымушаны гаварыць ні пра што. Гэта не цяпер прыдумалі, гэта звычайны шлях абыходу рэальнасці. Зараз у Беларусі нельга казаць пра будучыню, нельга гаварыць пра праблемы сучаснасці. Можна пра мінулае і ідэалогію.

Таму я б адрозніваў два працэсы. Адзін — гэта спроба мэтанакіраванага шляху да дыктатуры, тыя актыўныя дзеянні, якія спрабуюць праводзіць прадстаўнікі сістэмы.

А ёсць іншы працэс, які ішоў у краіне даўно і зараз працягваецца, проста на яшчэ большым узроўні. Гэта максімальная пасіўнасць, нежаданне рабіць нешта сур’ёзнае. Бо любыя сур’ёзныя дзеянні патрабуюць канфлікту з сістэмай.

У такой сітуацыі адзіны варыянт заставацца на сваім месцы — прыняць гэтыя правілы гульні і гаварыць пра ідэалогію. Атрымаецца, што ты нібыта зрабіў работу, нічога не рабіўшы. Гэта такая старая стратэгія.

Калі няма ніякіх станоўчых вынікаў, пра якія можна было б нагадаць, ты ж не будзеш казаць, як яно выглядае насамрэч. І тут ідэалогія — сапраўднае выйсце.

Я бы нават не адносіў гэта да актыўных дзеянняў. Гэта пасіўныя дзеянні, проста каб ноч прастаяць і дзень пратрымацца на сваёй пасадзе.

Ці падзейнічае гэта на большасць, ці хаця б на кагосьці? Наколькі я разумею пра людзей у Беларусі, яны гэтаму супраціўляюцца, у нас усё ж хапае адэкватных людзей, нават у самой сістэме, якія ўмеюць спускаць на тармазах загады зверху. У мяне такое ўражанне, што сама сістэма ўсяму гэтаму супраціўляецца.

— А інструкцыя пра тое, як паведамляць пра замежнае грамадзянства або, як кажуць самі беларусы, даносіць на сябе — гэта прыкмета дыктатуры?

— Так, максімальны кантроль за грамадзянамі — гэта ўсё адзін ланцуг. Аўтарытарызм не патрабуе такой увагі да чалавека, пакуль ён ціхенька сядзіць. Калі ўключаецца павелічэнне кантролю за грамадзянамі, гэта, відавочна, прыкмета дыктатуры, як і патрабаванне большага актыўнага ўдзелу.

— Яшчэ адна жудасная тэндэнцыя нашай рэчаіснасці — помста сваякам так званых «ворагаў народу». 

— Адметныя шляхі гісторыі прыблізна разумеюць усе. Давайце  ў нас будзе нейкі 1937 год у XXI стагоддзі. Ёсць яшчэ адрозненні, але ўзмацненне жорсткасці можа працягвацца.

І ўсё ж нездарма кажуць, што любыя падзеі ў гісторыі спачатку здараюцца як трагедыя, а пасля як фарс. І мне падаецца, што элементы гэтага фарсу відавочныя, на жаль, і трагічны складнік таксама вялікі.

І нават сама сістэма ўспрымае гэтую жорсткасць, як мне бачыцца, без асаблівай радасці.